Nuri Demirağ Uçak Fabrikası

Nuri Demirağ Türkiye’de birçok ilki gerçekleştirmiş Cumhuriyet tarihinin en başarılı müteşebbislerindendir. Yerli sigara kâğıdı, paraşüt, seri imal edilen uçaklar ve uçuş okulu onun ilklerindendir. Cumhuriyet döneminin sayılı zenginlerindendir ve hayırseverliği ile tanınmıştır.

Nuri Demirağ 1936 yılında uçak fabrikası inşaatına başladı. Millî uçak imal etmenin ehemmiyetini idrak etmiş biri olarak servetinin büyük kısmını bu projeye vakfetti. Beşiktaş’ta Barbaros Hayrettin Paşa Türbesi yanındaki fabrika binasının temeli 17 Eylül 1936 tarihinde atıldı ve inşaatı hızla tamamlandı. Demirağ, deneme uçuşları için Yeşilköy’deki Elmaspaşa Çiftliği’ni satın aldı. Bu çiftlik sahası günümüzde Uluslararası İstanbul Atatürk Havalimanı’nın bulunduğu saha idi. Yeşilköy’deki bu arazi üzerine büyük bir uçuş pisti, hangarlar, uçak bakım atölyesi ve “Gök Okulu” adı verilen pilot eğitim merkezini inşa ettirdi. 1943 yılına kadar 290 pilot yetiştirildi.

Nuri Demirağ uzman ve mühendislerle birlikte dünyanın belli başlı ülkelerinde uçak fabrikalarını ziyaret etti. Sadece demode olmuş uçak modelleri lisanslarının verildiğini fark edince, son model teknolojiye sahip uçakları imal etmek için yerli modellerin geliştirilmesine karar verdi. “Kopyacılıkla devam edilirse, demode şeylerle beyhude yere vakit geçirilecektir.” diyordu.

İmal edilecek uçak ve planörlerin planlarını Türkiye’nin ilk uçak mühendislerinden Selahattin Reşit Alan çizdi. 1936 yılında ilk tek motorlu uçak üretildi ve uçağa Nu. D-36 adı verildi. 1938’de çift motorlu, altı yolcu kapasiteli Nu. D-38 imal edildi. Seri üretimi yapılan Nu. D-38 modeli, 1944 yılında Dünya Havacılık Otoritesi tarafından “A sınıfı yolcu uçağı” kategorisine alındı. 325 km hız yapabilen bu uçak 1.000 km mesafeye uçabiliyordu. Fabrikaya 1938 yılından itibaren Türk Hava Kurumu (THK) ve çeşitli Avrupa ülkelerinden uçak siparişleri verildi.

1941’de tamamen Türk yapımı ilk uçak İstanbul’dan Divriği’ye uçtu. Nuri Demirağ’ın oğlu ve Gök Okulu’nun ilk mezunlarından Galip Demirağ bu uçuşu gerçekleştiren pilot oldu.

Türk Hava Kurumu tarafından sipariş edilen 65 planör kısa sürede teslim edildikten sonra Nu. D-36 modelinden 24 eğitim uçağı tamamlanmış, deneme uçuşları İstanbul’da yapılmıştı. Akabinde İstanbul’dan Eskişehir’e uçan uçakların teslimi için yetkililer tarafından bir daha test uçuşu yapılması talep edildi. Bu uçuşu yapan mühendis Selahattin Reşit Alan iniş yaparken, hayvanların iniş pistine girmesini engellemek için açılmış hendeğe düşerek vefat etti. Bunun üzerine “Depoya benzin konulmasının unutulması” türünden bir mazeret uydurarak siparişini iptal etti.

Nuri Demirağ mahkemeye verdiği THK ile yıllarca süren bir hukuk mücadelesi verdi. Farklı bilirkişilerin uçakların sözleşmeye uygun imal edildiği ve uçuş için yeterli oldukları yönünde raporlarına rağmen dava THK lehine sonuçlandı. Akabinde Nuri Demirağ’ın fabrikasında imal edilen uçakların yurt dışına satılmasını yasaklayan bir kanun çıkarıldı. İspanya, İran ve Irak’tan alınan siparişlerle bağlantısı yapılmış ve imal edilmiş uçakların ihracı engellendi.

Artık sipariş alamayan, daha doğrusu eli ayağı bağlanan Nuri Demirağ fabrikayı 1944 yılında mecburen kapattı. Beşiktaş’taki fabrika arazisi ve Yeşilköy’deki arazi 1944 yılında dönümü 15 lira üzerinden kamulaştırıldı. Bu bedelin üçte biri vergi olarak kesildikten sonra bakiyesi, devletin parasının olmadığı gerekçesiyle 20 yıl vadeye bağlandı ve fiilen ödenmedi.

Celali Yılmaz’dan özet